यशोदा भुजेल

काठमाण्डु – मिर्गौला हाम्रो शरीरको सबैभन्दा महत्वपूर्ण एक अंग हो । पछिल्लो समय नेपालमा मिर्गौलाका बिरामीहरु बढ्दै गइरहेका छन् । राज्यले पनि मिर्गौला पीडितका लागि ठूलो धनराशी खर्च गर्दै आइरहेको छ तर, मिर्गौला सम्बन्धी समस्या भएका र मिर्गौला फेल हुने बिरामीको संख्यामा कमी आएको छैन ।

यसको समयमै पहिचान र उपचार हुन सकेन भने मानिसको अकालमै ज्यान जान सक्ने चिकित्सकहरुले बताउँदै आएका छन् । हाल वीर अस्पताल, मानव अङ्ग प्रत्यारोपण केन्द्र, भक्तपुर र निजी अस्पताल अन्तर्गत ग्रान्डी इन्टरनेसनल अस्पतालमा प्रत्यारोपण हुँदै आएको छ । मिर्गौलाको सबैभन्दा महत्वपूर्ण काम भनेकाे हाम्रो शरिरमा रगतमा भएको फोहोर मैलाहरुलाई पिसावको माध्यमबाट बाहिर फाल्नु हो । मिर्गौलाले २४ घण्टामा करिब २ सय लिटर रगत छान्ने काम गर्दछ ।

मिर्गौला विग्रेर गएपछि शरीरलाई चाहिने तत्वहरु भएन भने पछि गएर हड्डीहरु भाँचिने, खिईंदै जाने मिर्गौला रोग विशेषज्ञ डा. अर्चन शसमेर राणा बताउँछन् ।

हाम्रो मिर्गौलाले १० प्रतिशत मात्र काम गरिरहँदा पनि मिर्गौला रोग लागेको थाहा नलाग्ने डा. राणा बताउँछन् । मार्कइन्टरनेशनल किड्नी सेन्टरका डाइरेक्टरसमेत रहेका डा. रानाले मानिसमा अनुशासन भयो भने मिर्गौला रोगबाट बच्न सकिने बताए ।

उनले एक्सरसाइज गर्ने, नचाहिने खानेकुराहरु नखाने, जस्तै स्मोकिङ, अल्कोहलहरु नखाने गर्यो भने हाम्रो मिर्गौलालाई राम्रो गर्ने बताए । मिर्गौला रोगबाट कसरी बच्न सकिन्छ ? मिर्गौलालाई सुरक्षित राख्ने उपायहरु के–के छन् ? भनेर काठमाण्डुपाटीका लागि गरिएको कुराकानीः

मिर्गौला रोग कसरी लाग्छ ?

मिर्गौला मानव शरिरको सबैभन्दा महत्वपूर्ण अंग हो । सामान्यतया मानिसमा दुई वटा मिर्गौला हुन्छ, जुन पेटको पछाडीको भागमा हुन्छ । मिर्गौलाले पिसाब मार्फत अनावश्यक तथा दूषित पदार्थ शरीरबाट बाहिर निष्कासन गर्दछ । तर कुनैपनि कारणले गर्दा यसरी छान्ने क्षमतामा ह्रास आएमा मिर्गौला रोग लागेको भन्ने बुझ्न सकिन्छ । यो सबै उमेर समूहकालाई हुने रोग हो । हामीले हाम्रो मिर्गौला दुई वटा छ कि छैन भनेर पत्ता लगाउन भिडियो एक्सरे गरेर थाहा पाउन सकिन्छ । साथसाथै मिर्गौलाको आकार, साइज कत्रो छ, आफ्नो ठाउँमा छ कि छैन भनेर थाहा पाउन सकिन्छ । मिर्गौला भएन भने मानिसमा बाँच्ने आधार कम हुन्छ ।

मिर्गौलाको मुख्य काम के-के हुन् ?

मिर्गौलाले धेरै काम गर्छ । नेपालमा पछिल्लो समय मिर्गौला सम्बन्धी समस्या भएका बिरामीको संख्या बढिरहेको छ । राज्यले पछिल्लो समय मिर्गौलाको उपचारमा राम्रो सहयोगको व्यवस्था गरेको छ । यद्यपि मिर्गौला सम्बन्धी समस्या भएका र मिर्गौला फेल हुने बिरामीको संख्यामा उल्लेख्य रुपमा कमी आएको छैन । यसको समयमै पहिचान र उपचार हुन सकेन भने मानिसको अकालमै ज्यान जान सक्छ । हाल वीर अस्पताल, मानव अङ्ग प्रत्यारोपण केन्द्र, भक्तपुर र निजी अस्पताल अन्तर्गत ग्रान्डी इन्टरनेसनल अस्पतालमा मिर्गौला प्रत्यारोपण सेवा उपलब्ध छ । यसको सबैभन्दा महत्वपूर्ण कामचाँही हाम्रो शरिरमा रगतमा भएको फोहोर मैलाहरुलाई पिसावको माध्यमबाट बाहिर फाल्नु हो । मिर्गौलाले २४ घण्टामा करिब २ सय लिटर रगत छान्ने काम गर्दछ ।

मिर्गौलाले शरीरमा तरल पदार्थ र लवणको मात्राको सन्तुलन कायम गराउँछ । मिर्गौलामा हुने एक विशेष प्रकारको हर्मोनले शरीरमा रातो रक्तकण बनाउन मद्दत गर्छ र हड्डी मजबुत राख्ने काम पनि गर्छ । मिर्गौला विग्रेर गएपछि शरीरलाई चाहिने तत्वहरु भएन भने पछि गएर हड्डीहरु भाँचिने, खिईंदै जाने हुन्छ । तर रक्तचाप बढ्दा मिर्गौलाका रक्तनलीमा दबाव पर्न गई यी काम राम्ररी हुन पाउँदैनन् ।

मिर्गौलाको अर्को महत्वपूर्ण काम भनेको हाम्रो शरीरमा नुनको मात्रालाई रेगुलेट गर्नु हो । जसलाई हामी एसिड ब्यालेन्स (इलेक्ट्रोलाइट) भन्छौं । जस्तै हामी घाममा गयौं भने हामीलाई पसिना धेरै आईरहेको हुन्छ । त्यस्तो अवस्थामा हाम्रो शरीरमा जुन सोडियमको मात्रा कम भएको हुन्छ, त्यस्तो अवस्थामा मिर्गौलाले सहयोग गर्छ । मिर्गौलाले हाम्रो शरीरमा भएको फोहोर मात्र फाल्ने काम नगरेर यसले रगत बनाउने, हड्डी मजबुद बनाउने कामहरुको साथसाथै शरीरमा एसिडहरुको मात्रा मिलाउने पनि काम गर्छ ।

मिर्गौला रोग लागेको कसरी थाहा पाउने ? मिर्गौला रोग कति प्रकारका हुन्छन् ?

मिर्गौला रोग धेरै किसिमको हुन्छ । जस्तै मिर्गौला विफल हुनलाई पनि मिर्गौला रोग भन्छौं । रगतमा युरिन र क्रियाटिन मात्रा हेरेर, रगतमा हेमोग्लोबिन, क्याल्सियम र फस्फोरसको परीक्षण गरेर, मिर्गौलाको हर्मोन उत्पादन सम्बन्धी जाँच गरेर हामीले मिर्गौलामा रोग लागेको थाहा पाउन सक्छौ । मिर्गौला रोगलाई दुई भागमा विभाजन गरिएको छ ।

१. मिर्गौलाघात:
२. दीर्घकालीन मिर्गौला रोग:

१ मिर्गौलाघात – मिर्गौलाको कार्य क्षमतामा अकास्मत वा तिव्र रुपले ह्रास आउँनुलाई मिर्गौलाघात भएको भनिन्छ । जसमा पिसाबको निष्काशन कम हुन्छ । मिर्गौलाघात सामान्यतया उपचार गर्न सकिन्छ । मिर्गौलाघात विभिन्न कारणले हुनेगर्छ । जस्तैः पिसावमा अत्याधिक रक्तश्राव भएमा, कुनै पनि औषधि धेरै प्रयोग गरेमा, मुत्रनलीमा संक्रमण भएमा मिर्गौलाघात हुन सक्छ ।

२. दीर्घकालीन मिर्गौला रोग – यो रोग भनेको मिर्गौलाको कार्यक्षमतामा ह्रास हुनु हो । मिर्गौलाको कार्यक्षमता १० प्रतिशत भन्दा कम हुँदा दीर्घकालीन मिर्गौला रोगले मिर्गौला फेल वा मिर्गौलाको अन्तिम अवस्था सिर्जना गर्नसक्छ । मिर्गौला फेल भएपछि डायलाइसिस वा प्रत्यारोपण नै गर्नुपर्ने हुन्छ ।

दीर्घकालिन मिर्गौला रोग हुने मुख्य तीन कारणहरु रहेका छन्:

१. मधुमेह
मधुमेह नियन्त्रणमा आउन नसके यसले साना रक्तनलीलाई खराब गर्छ । यसले विस्तारै आँखा, मुटु, मस्तिष्क लगायतका अङ्गमा असर पु¥याएजस्तै मिर्गौलालाई पनि खराब गर्छ ।

२. उच्च रक्तचाप

मिर्गौला फेल हुनुको मुख्य कारण मध्ये उच्च रक्तचाप पनि एक हो । रक्तचाप नियन्त्रण भएन भने पनि यसले मिर्गौलामा गम्भीर असर गर्छ र दुवै मिर्गौला फेल हुन सक्छन् ।

३. ग्लोमेरुलो नेफ्राईटिस
यो एक प्रकारको पिसाबबाट प्रोटिन चुहिने रोग हो । यसको समयमै उपचार गरिएन भने बिस्तारै यसले मिर्गौलालाई खराब गर्दै जान्छ ।

मिर्गौला रोगका लक्षणहरु:
यो रोगमा ९० प्रतिशत मिर्गौला बिग्रिसकेपछि लक्षणहरू देखा पर्छन् । लक्षण देखिनुभन्दा अगाडीनै हामीले यो रोगको निदान खोज्न सक्यौ भने राम्रो हुन्छ । हामीले लक्षणलाई पर्खेर बस्नुभन्दा पहिले समय समयमा जनरल चेकअप गर्नु राम्रो हुन्छ ।

-हात गोडा सुन्निनु
-आँखा वरीपरी सुन्निनु
-खानामा अरुची हुनु
-वाकवाकी लाग्ने
-थकाइ र कमजोरी महशुस हुनु
-छाला चिलाउनु वा कालो हुनु
-पिसाव पोल्नु, राती बढी पिसाब लाग्नु
-महिनावारी गडबडी
-निदाउन गाह्रो हुनु
-मांसपेशी बाउँडिनु
-रक्तअल्पता

मिर्गौला रोगका प्रविधि र उपचार

जब मिर्गौलाले काम गर्न छोड्छ वा मिर्गौलामा समस्या देखा पर्छ, यसले गर्ने सम्पूर्ण काममा असर पुग्छ । मृर्गौलाले काम गर्न छोड्नु भनेकै मिर्गौला फेल हुनु हो । दुवै मिर्गौला फेल भएको अवस्थामा अथवा हाम्रो मिर्गौलाले ९० प्रतिशत काम गर्न छोडेको अवस्थामा दुई तरिकाले उपचार गर्नुपर्ने हुन्छ ।

१.डाईलाईसिस:
एउटा कृत्रिम तरिकाबाट रगतको शुद्धीकरण गर्नु, जसलाई डायलाइसिस भनिन्छ । डाईलासिस हप्तामा तीन पटक (१२ घण्टा) गनुपर्ने हुन्छ । जुन डाईलासिस गरेपछि केही छोटो समयको लागि मात्र विरामीलाई राम्रो हुन्छ । नेपालमा सरकारले निःशुल्क डाईलाईसिस सेवा दिँदै आइरहेको छ ।

२. प्रत्यारोपण:
त्यस्तै, दोस्रो तरिका मृर्गौला प्रत्यारोपण हो । मृर्गौला प्रत्यारोपण भन्नाले अर्को व्यक्तिको एउटा मिर्गौला झिकेर बिरामीमा जोड्नु हो । यो रोगको उपचारमध्ये सबैभन्दा राम्रो प्रविधि भनेको मिर्गौला प्रत्यारोपण नै हो । प्रत्यारोपणमा जोड्नुपर्ने मिर्गौला तल्लो पेटको दाहिने वा देब्रे भागमा राखिन्छ ।

मिर्गौला फेल हुन थालेपछि तुरुन्तै लक्षण देखिँदैन । ९० प्रतिशत मिर्गौलाले काम गर्न छोडेपछि मात्र यसको लक्षण देखिन थाल्छ । अन्तिम अवस्थामा लक्षण पत्ता लाग्नु नै यो रोगको मुख्य चुनौती हो । प्रत्यारोपण गर्नु मात्र गाह्रो कुरा होइन । त्यसपछि पनि मिर्गौलालाई र बिरामीलाई बचाई राख्नु चुनौतीपुर्ण हुन्छ ।

पछिल्लो समय युवापुस्तामा शरीरलाई आवश्यक पर्ने पाैष्टिक तत्व  (खानेकुरा कन्ट्रोल )  डाईटिङ  गरेर स्लिम बन्ने प्रचलन बढ्दै गइरहेको छ । यसले मिर्गौलामा कस्तो असर  गर्छ ?

डाईटिङको पनि किसिमहरु हुन्छन् । हाम्रो शरीरलाई चाहिने खानाहरु खाएर डाईटिङ गर्नु भयो भने राम्रो हो तर शरीरलाई चाहिने खाना नै नखाई डाईटिङ गर्नुभयो भने मिर्गौलालाई राम्रो हुँदैन । सबैभन्दा राम्रो चाहीँ शरीरलाई चाहिने खानेकुराहरु खाएर डाइटिङ गर्दा एकदमै हुन्छ । सबैभन्दा पहिले जंगफुडहरुलाई वेवास्ता गर्नुभयो भने राम्रो हुन्छ । हामीले कोक,फ्यान्टा खानुको सट्टा दिनमा ३,४ लिटर पानी खायौं भने पानीले वेट लस गर्नुमा एकदमै सहयोग गर्दछ । खानामा फ्रुट्स, भेजिटेबलहरुको मात्रा बढायो भने पनि स्लिम हुलाई हेल्प गर्दछ प्लस मिर्गौला सहित अन्य अंगहरुलाई पनि राम्रो गर्छ । ब्यालेन्स राईट गरेर डाइट गर्नु भएको छ भने मिर्गौलालाई अवश्य राम्रो गर्दछ ।

मिर्गौला रोगबाट कसरी बच्न सकिन्छ ? मिर्गौलालाई सुरक्षित राख्ने उपायहरु के–के हुन् ?

मिर्गौला एक महत्वपूर्ण अंग हो । रोग लागेर उपचार गर्नुभन्दा पहिले नै रोग लाग्नै नदिनु सबैभन्दा बुद्धिमानी कुरा हो । मिर्गौला लाई रोग लाग्नबाट जोगाउन ३,४ वटा कुराहरु गर्नुपर्छ ।

पहिलो कुरा अनुशासन हुनुपर्यो । किनभने अनुशासनमा हाम्रो डेलिलाईफका कुराहरु,जस्तै एक्सरसाइजहरु गर्ने, नचाहिने खानेकुराहरु नखाने, जस्तै स्मोकिङ, अल्कोहलहरु नखाने गर्यो भने हाम्रो मिर्गौलालाई राम्रो गर्छ । अर्को छ डाइटः खानेकुरामा हामीले पहिला पानीलाई लिन सक्छौं । हामीले दिनमा ३,४ लिटर पानी खार्यौ भने आफ्नो जुन शरीरमा भएको फोहोरमैलालाई पिसावबाट क्लियर गर्नुका साथै अन्य शरीरको सुख्खापनहरुलाई राम्रो गर्दछ । इभन हाम्रो शरीरमा पत्थरी बन्न दिँदैन । त्यस्तै पिसावमा इन्फेक्सन हुन दिँदैन ।

खानेकुरामा हामीले व्यालेनस डाइट मिलाउन सक्नुपर्छ । सकेसम्म हामीले फलफुलहरु, ग्रीन सलादहरु खान सक्यौं भने मिर्गौलालाई राम्रो हुन्छ । तेलहरु कम खाने गर्नुपर्छ । सकेसम्म चार खुट्टे जनावरहरुको हामीले मासु कम खाने । हामीले जथाभावी औषधी नखाने, अल्कोहल, इनर्जी ड्रिङ्सहरु नखाने । धुम्रपान नगर्ने, एक्सरसाईजहरु गर्ने गनुपर्छ ।

मानिसहरुमा ‘मिर्गौला प्रत्यारोपण गरेको केही समयसम्म काम गर्छ तर पछि काम गर्दैन’ भन्ने गलत धारणा छ नि ? 

हाम्रो समाजमा गलत धारणा के छ भने मान्छेहरु कुनैपनि तयारी नगरीकन हतारमा प्रत्यारोपण गर्छन । हामीले कुनै तयारी गरेको हुँदैनाैं, मिर्गौला प्रत्यारोपण गर्ने मान्छे मिल्यो, २,३ वटा कुराहरु मिल्यो प्रत्यारोपण गरिहाल्यो गर्ने गर्छौं । त्यसले गर्दा पनि अनन्तकालसम्म राम्रो हुँदैन ।

हामीले पहिलो कुरा प्रत्यारोपण गर्दा को मान्छेले मिर्गौला दिँदैछ, उसमा केके रोग लागेको छ कति उमेरको छ, त्यो पहिला हेर्नुपर्छ । त्यस्तै मिर्गौला लिने मान्छेले पनि पहिला आफ्नो शरीरमा रगतको मात्रा ठिक छ कि छैन भनेर हेर्नुपर्छ । मुटुको अवस्था राम्रो छ कि छैन भनेर हेर्नु पर्छ । डाईलाईसिस गरिरहेको मान्छले एकै पटक प्रत्यारोपण गर्नु मिल्दैन । यदि प्रत्यारोपण गर्दा हुनुपर्ने सबै तयारीहरु मिलेको छ भने वर्षौ–वर्षसम्म मिर्गौलाले राम्रो काम गर्छ ।

पछिल्लो समय नेपालमा मिर्गौला रोगका बिरामीहरु बढ्दै गईरहेका छन्, यसमा  तपाई के भन्न चाहानुहुन्छ ?

म के भन्न चाहान्छु भने हाम्रो नेपालमा डाईलाईसिस र प्रत्यारोपण गरेर करोडौं रुपैयाँ खर्च भइरहेको छ । यसमा खर्च हुने रकमको १० प्रतिशत मात्र पनि जनचेतना जगाउनेतिर लाग्यौ भने एटलिष्ट अबको पाँच वर्षपछि नेपालमा मिर्गौला रोगको आधा विरामी घट्छन् । रोग लागेपछि उपचार गर्नुभन्दा पनि पहिले नै रोग लाग्नै नदिनको लागि हामीले जनचेतना जगाउनु आवश्यक रहेको छ ।

हामीले हाम्रो मार्क इन्टरनेशनल किड्नी सेन्टरबाट बर्षमा १० हजारबढी मानिसहरुलाई सुविधा दिएका छौं । विभिन्न ठाउँहरुमा गएर जनरल क्याम्पहरु गर्ने गरेका छौं । यसमा चाहीँ रगतको जाँच, पिसावको जाँच, सुगर, भिडियो एक्सरे गर्ने गरेका छौं ।  एटलिस्ट सरकारले रोग लागिसकेपछि उपचार खर्च दिनुभन्दा पहिले रोग लाग्नै नदिनको लागि जनचेतनामूलक कार्यक्रमहरु गर्ने र प्रत्येक मानिसलाई वर्षको एक पटक स्वास्थ्य जाँच गर्न प्रोत्साहन गर्नु आवश्यक छ ।