काठमाण्डु–सेयर बजारमा केही बर्ष अघिसम्म ८० प्रतिशत भन्दा ज्यादा हिस्सा बैक–वित्तिय संस्था र इन्स्योरेन्स कम्पनीहरुले ओगटेको थिए । बैंक–इन्स्योरेन्स जस्तो मुद्राको मात्रै कारोबार गर्ने सेवामुलक क्षेत्रको शेयर बजारमा अहिले हिस्सा घटेर ६३.८ प्रतिशतमा झरेको नेपाल स्टक एक्चेन्जको (नेप्से) तथ्याङक छ । खासगरी शेयर बजारमा जलविद्युत कम्पनीहरुको उपस्थिति बढिरहँदा बैंकहरुको हिस्सा घटेको देखिन्छ ।

पछिल्ला वर्षहरुमा हाइड्रोपावरसहित अरु उत्पादनमुलक कम्पनीहरुले पनि सर्वसाधारणलाई सेयर जारी गरेर पैसा संकलन गरिरहेका छन् । त्यसकारण पनि पुँजी बजारमा बैंक–बिमा क्षेत्रको प्रभुत्व घटिरहेको छ । बैक–विमा क्षेत्रमा केही बर्षयतादेखि चलेको मर्जर तथा प्राप्तिको अभियानले पनि संख्या घटाउन काम गरेको छ ।

खासगरी सेयरको दोश्रो बजारमा कुनै एउटा समुहको मात्रै प्रभुत्व रहँदा जोखिम हुने बुझाइ छन् । त्यसमा वास्तविक क्षेत्र भनेर बुझिने जलविद्युत जस्तो उत्पादनमुलक क्षेत्रको प्रवेश बढीरहनु शुभ संकेत नै हो । किनकी नेपालको अर्थतन्त्रमा सबैभन्दा सम्भावनाको क्षेत्र भनेको पर्यटन र उर्जा क्षेत्र नै हो । हामीले यस क्षेत्रको विकास विस्तारबाट अपार लाभ लिन सक्ने सम्भावना छन् ।

पछिल्ला समय नेप्सेमा पर्यटन, सिमेन्ट, कृषि लगायत क्षेत्रको पनि प्रवेश बढीरहेको छ । यद्यपी हाल नेप्सेमा १२ वटा समुहगत परिसुचक मापन गर्ने गरिएको छ । बाणिज्य बैंक, विकास बैंक, वित्त कम्पनी, विमा कम्पनी, म्युचुअल फण्ड, होटल, उत्पादन तथा प्रशोधन, ब्यापार, जलविद्यसत र अन्य समुहका परिसुचकहरुलाई नेप्सेले गणना गर्छ ।

यसरी शेयर बजारमा क्रमश क्षेत्रगत विविधता बढीरहेको देखिन्छ । जसले शेयर बजारमा लगानीको आर्कषण र उपस्थिति समेत बढाएको छ । विगतमा विश्वव्यापी रुपमा फैलिएको कोरोना महामारी, रुस–युक्रेनबीच चलेको युद्धको विश्वव्यापी प्रभाव र विश्वव्यापी रुपमा आर्थिक क्षेत्रमा देखिएको मन्दी तथा असन्तुलनले नेपालको शेयर बजारमा पनि भयंकर ठुलो असर परेको हो । आर्थिक असन्तुलन, सरकारको पुँजीगत खर्चको दयनीय अवस्था, तरलता संकटको कारण बढेको ब्याजदर र सेयर बजारप्रति नेपाल राष्ट्र बैकको कसिलो नीतिको कारण विगतमा बजार घटेको हो । १८०० अंकबाट पनि तल झरिसकेको नेप्से परिसुचकाकं अहिले भने हालै आएको आव २०८१–०८२ को मौद्रिक नीतिले बजार २८०० अंकको छेउछाउ आइसकेको छ । अब क्रमश सेयर बजार उकालो लाग्ने धेरै आधार तय भएका छन् ।

सरकारले आगामी आर्थिक वर्ष २०८१–८२ का लागि सार्वजनिक गरेको नीति कार्यक्रममा पनि सेयर बजारको संरचनागत सुधार गर्ने, कसिलो नीतिहरुमा पुर्नरविचार गर्दै गरैआवासीय नेपालीलाई पनि शेयर बजारमा प्रवेश गराउने र पुँजी बजारको भरपर्दो विकास गर्ने नीति लिएको छ । त्यसले लगानीकर्तामा एक खालको उत्साह थपेको देखिन्छ । हालैको मौद्रिक नीतिले संस्थागत लगानीकर्ताहरुका लागि २० करोडको क्याप हटाएको छ । शेयर धितो कर्जाको लागि प्रोत्साहन गरेको अवस्था छ । जसले गर्दा बजार बढिरहेको देखिन्छ । त्यसमाथी तुलनात्मक रुपमा उदार मानिएका अर्थमन्त्री विष्णु पौडेललाई पनि बजारले भरोषा मानेको छ ।

केही हप्ता यता बजार निरन्तर बढीरहँदा सेयर बजार पुँजीकरण पनि बढेको छ । ०८१ साउन २१ गते सोमबारको कारोबारको आँकडा अनुसार सेयर बजार पुँजीकरण ४४ खर्ब ३८ अर्ब नाघेको छ । जुन कुल ग्राहस्थ उत्पादनको आकार भन्दा १४ खर्ब मात्र कम हो । कुनैवेला अर्थात ३३ सय अंकमा मार्केट पुगेको बखत ४० खर्बको पुँजीकरण भएको सेयर बजार अहिले नेस्सेमा थपिउका कम्पनीहरुको कारण ४४ खर्ब पुगेको छ । खासगरी सेयर बजार जिडिपीकै हाराहारी हुनुपर्ने विश्वाव्यापी मान्यता रहेपनि नेपालमा सबै उद्योग, व्यवसाय नेप्सेमा सुचिकृत नभएको कारण त्यो नभएको देखिन्छ । तरपनि पछिल्ला समय नेप्सेमा सुचिकृत हुने कम्पनीहरु बढिरहेका देखिन्छन् ।

यसरी नेपालको सेयर बजारको दायरा फराकिलो र पुँजीको पैमान पनि बढिरहेको छ । यसले नै वास्तम्बमा शेयर बजारको सुदुर भविष्य उज्वल रहेको देखाउँछ । खासगरी पछिल्लो दशक नेपालमा पनि शेयर बजारप्रति आम सर्वसाधारणको बुझाइ परिवर्तन भएको छ । यस क्षेत्रलाई सबैले सकारात्मक दृष्टिले हेर्न थालेका छन् । वास्तम्बमा कुनैपनि देशको अर्थतन्त्रको अवस्थाको चित्र शेयर बजारले नै दर्शाउछ । त्यसकारण पनि शेयर बजारलाई देशको अर्थतन्त्रको ऐना भनिएको हो । ठुल–ठुला उद्योग तथा ब्यवसाय स्थापना तथा सञ्चालन गर्न पुजँीको संकलन गर्ने महत्वपूर्ण माध्यम हो पुँजीबजार । त्यसकारण अर्थतन्त्रलाई विस्तारित गर्न र अघि बढाउन पुँजीबजारको महत्वपूर्ण भुमिका हुनेगर्छ । सो तथ्य आम राजनीतिक नेतृत्व, कर्मचारीतन्त्रले बुझ्न जरुरी छ ।

अहिले नेपालमा सेयर किनबेचका लागि डिम्याट खाता खोल्नेहरुको सङख्या ०८० चैत्रसम्ममा ६२ लाख नाघिसकेका छन् । त्यसमा महिलाहरुको सङख्या नै २६ लाख नजिक पुगेको तथ्याङक छ । यद्यपी आर्थिक मन्दी, तरलता संकट लगायत कारण सेयर बजार सुस्ताउँदा अहिले सयर बजारका सक्रिय लगानीकर्ता २०–२२ लाख रहेका छन् । जेहोस् पछिल्लो बर्षहरुमा नेपालमा सेयर बजार प्रति बढेको आर्कषण उत्साहप्रद हो । यसले सम्भावना भएका उद्योग, व्यवसायले आइपिओ मोडलमा आवश्यक लगानी जुटाउन सक्ने आधार दिएको छ ।

पछिल्लो समय सरकारले बढेको ब्याजदरलाई घटाउन निरन्तर प्रयास गरेको देखिन्छ । त्यसमा बैंकको चर्को ब्याजदर विरुद्ध ब्यसायीहरुले गरेको आन्दोलनले ठुलो दबाब परेको हो । बैंकहरुको ब्याजदर घट्दा त्यसको प्रत्येक्ष प्रभाव शेयर बजारमा पर्छ । तरलता सहजताको अवस्था हुँदा र बैंकको ब्याजदर घट्दा विगत देखि नै शेयर बजार बढ्ने गरेको दखिन्छ । त्यसकारण आगामी दिनहरुमा बजार झनै बढ्दै जाने आधार तय भएको छ । खासगरी बजेट लगत्तै आएको मौद्रिक नीतिले पनि सेयर बजारलाई उत्साह दिएको छ । सेयर बजारलाई कता डोर्याउने भन्ने कुरमा मौद्रिक नीतिको धेरै भुमिका हुनेगर्छ । यद्यपी मौद्रिक नीति सरकारको बजेट तथा नीति कार्यक्रमलाई सघाउन ल्याउने गरिन्छ ।

गत वर्षहरुमा मौद्रिक नीतिमा सेयर बजार र घरजग्गा प्रति कसिलो बनाइएकोमा यसपटक धेरै नै खुल्ला गर्नेगरी प्रोत्साहनकारी रुपमा मौद्रिक नीति आयो ।

मौद्रिक नीति बैंक तथा वित्तिय संस्थाहरुका लागि पनि केही खुकुलो गरी आयो । फलस्वरुप शेयर बजारमा हरीयाली छाएको देखिन्छ । गत बर्षहरुमा नेपाल राष्ट्र बैकले मौद्रिक नीतिमार्फत सेयर धितो कर्जामा १२ करोडसम्मको क्याप लगाएको हो । ४–१२ को नीतिले पनि सेयर बजारको गतिशिलतालाई कमजोर बनाएको हो । अहिले ती ब्यवस्था हटाइएको छ । फलस्वरुप शेयर कारोबारको भोलुम र नेस्से परिसुचक निरन्तर बढीरहेका छन् । विगतमा ३३ सय अंकको नेप्से परिसुचकाकं पुगिरहँदा बजारमा एकैदिन २१ अर्ब ६४ करोड ७६ लाखसम्मको कारोबार भएको हो । अहिले त्यो रेर्कड समेत ब्रेक भएर नेप्सेमा झण्डै २२ अर्ब ( २१ अर्ब ९१ करोडसम्म ) करोबार भएको छ । यसरी बजारमा एउटा खालको आत्मविश्वास देखिएको छ । जसले समग्रमा आशा जगाएको छ ।

वित्तिय बजारमा तरलता सहजताको अवस्था सिर्जना भएको छ । मुलुकको आर्थिक अवस्था तथ्याङकीय हिसावले सवल बन्दै गएको अवस्था छ । नेपाल राष्ट बैंकको गर्भनर महाप्रसाद अधिकारले नै अर्थतन्त्र तथ्याङकीय रुपमा सवल बन्दै गएकोले बजारमा त्यसको सत्कारात्मक प्रभव क्रमश पर्दै जाने बताइरहका छन् ।

ब्याजदर घटिरहेको छ । त्यसकारण शेयर बजार उकालो लागिरहने देखिन्छ । शेयर बजार एउटा लगानीको उक्तम माध्यम हो भन्ने आम सर्वसाधारणले बुझिसकेका छन् । बुझकड कतिपय नेताहरुले विगतमा सेयर बजार जुवाको खाल हो, अनुत्पादक क्षेत्र हो भनेपनि अहिले उनीहरुले समेत आफना बुझाइमा करेक्सन गरिसकेका छन् । त्यो भन्दा बढी सर्वसाधारणले नै सेयर बजारमा उत्साहप्रद सहभागिता देखाएर पुँजीबजार प्रति सकारात्मक दृष्टिकोण रहेको दर्शाइरहेका छन् ।

सरकारले पनि सेयर बजारप्रति अत्यन्त प्रोत्साहनकारी नीति देखाउन जरुरी छ । सेयर बजारले आम सर्वसाधारणलाई अर्थशास्त्रको बचतको सिद्धान्त सिकाउँछ । अलिअलि भएको पैसाले आइपिओ भर्ने, सेयर किन्ने गर्दा मान्छेले पैसाको महत्व र त्यसको पुँजीकरणको भेउ थाहा पाउँछन् । अहिले शेयर बजारमा धेरै मान्छेहरु आर्कषित भएका, लागेकाले धेरैलाई यस क्षेत्रले रोजगारी र अवसर पनि दिएको छ । खासगरी नेपाली समाजमा विगतमा गृहणीको उपमा दिएका महिलाहरुको सङख्या नै सेयर बजारमा ४२ प्रतिशत पुग्नुले आर्थिकमा महिलाहरु कति शसक्त रुपमा आइरहेका छन् भन्ने पनि दर्शाउँछ । अर्को सेयर बजारबाट सरकारले १५ अर्बसम्म कर विगतमा पाएको हो । त्यसकारण सरकारले पुँजीबजारको विकास, उन्नयनमा जोड दिनुपर्छ । पुँजी बजारको विकासमा ध्यान दिन नसके सरकारको आर्थिक सम्बृद्धिको नारा फगत गफमा सिमित हुन्छ । –रासस

रिसव  गौतम आर्थिक लेखक तथा विश्लेषक हुन्